FİİLDE ÇATI – Fiilde çatı aslında kolay olmasına rağmen anlam özelliklerinin yanında teknik bilgiler de içerdiğinden birçok kişiye zor bir konuymuş gibi gelmektedir. Bu yazımızda sizlere fiil çatıları hakkında bilgi vermeye çalışacağız. Metnin çıktısını alıp bunlara dönem dönem çalışırsanız fiilde çatı konusundaki başarınızın yükseldiğini göreceksiniz.
Fiilde Çatı Nedir?
Fiilde çatı, cümlenin yükleminin nesne ve özneyle olan bağına dayanan bir anlam ilişkisidir. Bu konuda başarılı olmak isteyen bir öğrencinin önceki yıllardan gelen ek ve yapı bilgisiyle ilgili temellere hakim olması kendisine fayda sağlayacaktır. Oldukça fazla çalışmanıza rağmen yol alamıyorsanız eklere ve sözcük yapılarına, devamında da cümlenin ögelerine bakmanız fiilde çatı konusunu daha iyi kavramanıza yardımcı olacaktır.
UYARI: Çatı özelliği sadece fiil cümlelerinde aranır. İsim cümlelerinde çatı özelliği olmaz. Yüklemi fiilimsi olan cümlelerin de isim cümlesi sayıldığını ve dolayısıyla da onlarda da çatı aranamayacağını aklınızdan çıkarmayınız. Örneğin “Sabahlar uzak, bu sevda tuzak bana.” cümlesinde çatı özelliği aranmaz.
Fiil çatıları “Nesne – Yüklem İlişkisi” ve “Özne – Yüklem İlişkisi” olmak üzere iki genel başlıkta incelenir.
A. NESNE – YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİLDE ÇATI ÖZELLİKLERİ
Nesne – yüklem ilişkisi söz konusu olduğunda “-r / -t / -dır” ekleri kullanılır. Sözünü ettiğimiz ekler bizim karşımıza ünlü uyumlarına göre önlerine bazı ünlü harfleri alarak da çıkabilir. Bu ekler nesne – yüklem ilişkisi işlenirken “ilgili ekler” olarak anılacaktır. Nesne – yüklem ilişkisinde dört çeşit çatı özelliği vardır. Fakat MEB, kendi yaptığı sınavlarda sadece “Geçişli Fiiller, Geçişsiz Fiiller” isimlerini kullanmaktadır. “Ettirgen” ve “Oldurgan” özellikteki fiillerin terimsel isimleri yerine tanımları kullanılmaktadır.
a) Geçişli Fiiller
- Geçişli fiillerde ilgili ekler (-r / -t / -dır) yoktur. Bu fiiller önceden öğrendiğiniz “iş (kılış)” fiillerinin ek almamış hâlleridir.
- Geçişli fiiller nesne alabilir. Yani “neyi, kimi?” sorularını cevaplayabilirler.
- Önlerine “onu” sözünü alabilmeleri de nesne alabilme özelliklerinden kaynaklanmaktadır.
ÖRNEK: At-, sev-, beğen-, çağır-, dök- …
Babası ona en beğendiği bisikleti aldı. => Onu (en beğendiği bisikleti) aldı.
b) Geçişsiz Fiiller
- Geçişsiz fiillerde de ilgili ekler (-r / -t / -dır) yoktur.
- Nesne alamazlar. Yani önlerine “onu” sözcüğünü getirmemiz mümkün değildir.
- Nesne – yüklem ilişkisine göre bakıldığında nesne alamayan tek fiil türüdür.
ÖRNEK: Dur-, uyu-, otur-, gül- …
Gülten Hanım ve kızları bize çok güldü. => “Onu güldü.” OLMAZ.
c) Ettirgen Fiiller
- Ettirgen fiiller, ilgili ekleri (-r / -t / -dır) alabilir.
- Geçişli fiillerin, ilgili ekleri (-r / -t / -dır) alarak türemesiyle ortaya çıkarlar.
- İlgili ekler (-r / -t / -dır) kaldırılınca geriye geçişli bir fiil kalır.
- Nesne alabilmeleri, geçişli fiil diye adlandırılmasalar da geçişlilik özelliğine sahip olmalarını sağlar. Bu yönüyle “geçişli fiil” olarak da anıldıklarını görürüz.
- Çoğunda işi “başkasına yaptırma” anlamı da görülür.
ÖRNEK: Ev için yeni bir plan çizdirdi. “Onu çiz.” => Geçişli Fiil. “Onu çiz-dir” Ettirgen Fiil
Şimdiki örneği ise tersten inceleyelim: “Mehmet, dedesinden kalan eski evi yıktırdı.” Bu cümledeki yüklem “yıktırdı” sözüdür. Bakmamız gereken ilk nokta, ilgili eklerin olup olmamasıdır. Bu ekler yoksa fiili “geçişli / geçişsiz” şeklinde değerlendirmek gerek. Eğer bu ekler varsa bu defa da “ettirgen / oldurgan” şeklinde değerlendirmek gerekir.
Fiilimiz “yık-tır” şeklinde olduğundan burada fiilin ettirgen veya oldurgan olması söz konusudur. Fakat unutmayınız ki bu ekleri alan her fiil aynı zamanda geçişlilik özelliğinde sahiptir ve seçeneklerde “ettirgen – oldurgan” yoksa “geçişli fiil” olarak alınır.
Fiilimizdeki “-tır” ekini çıkardıktan sonra geriye kalan “yık-” fiilinin geçişli fiil olduğunu görüyoruz. Çünkü “Neyi yık?” sorusunu “Onu yık.” şeklinde cevaplayabilmektedir. O zaman şunu yine hatırlamalıyız: Geçişli fiiller, ilgili ekleri alınca ettirgen fiile dönüşürler.
EK BİLGİ: Bir fiil, ilgili ekleri (-r / -t / -dır) en fazla üç kez alabilir. Birden fazla alarak ettirgen duruma gelenler için “katmerli ettirgenlik” ifadesi kullanılır. Ancak bu ifade sınavlarda şimdilik çıkmamaktadır. Örneğin “çaldırttırdı” fiili katmerli ettirgendir.
d) Oldurgan Fiiller
- Oldurgan fiiller, ilgili ekleri (-r / -t / -dır) alabilir.
- Geçişsiz fiillerin, ilgili ekleri (-r / -t / -dır) almasıyla ortaya çıkarlar.
- İlgili ekler (-r / -t / -dır) kaldırılınca geriye geçişsiz bir fiil kalır.
ÖRNEK: “Yavuz Bey tüm çocukları güldürdü.” cümlesinin yüklemi “güldürdü” fiilidir. Fiilden, aldığı “-dür” ekini çıkarırsak geriye “gül-” fiili kalır. Bu fiil de geçişsiz bir fiildir. Geçişsiz fiiller, ilgili ekleri (-r / -t / -dır) alınca oldurgan fiile dönüşürler.
Nesne – Yükle İlişkisinin Soruları Farklı Şekillerde Gelir mi?
Sorular farklı şekillerde sorulabilir. Bazen anlamsal, bazen terimsel olarak karşımıza çıkarlar. Terimler kullanılmadığında zorlanabiliriz. Alışılmışın dışındaki sorular şu şekilde gelir:
- … aldığı eklerle geçişlilik derecesi artırılmıştır? (ettirgen fiil)
- … işi başkasına yaptırma … (ettirgen fiil)
- … nesne alamazken / geçişsizken aldığı “-r, -t, -dır” ekleriyle nesne alabilecek duruma gelmiş / geçişlilik özelliği kazanmış … (oldurgan fiil)
B. ÖZNE – YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİLDE ÇATI ÖZELLİKLERİ
Özne – yüklem ilişkisinde yüklemin özneyle olan anlamsal bağı incelenir. Fiilde çatı konusunun anlamsal yönüyle öne çıkan bölümüdür. Özne- yüklem ilişkisi söz konusu olduğunda “-l / -n / -ş” ekleri kullanılır. İlgili ekler bizim karşımıza “-ıl / -il / -ul / -ül / -ın / -in / -un / -ün / -ış / -iş / -uş / -üş” şeklinde çıkmaktadır. Bu ekler konunun devamında “ilgili ekler” olarak anılacaktır. Özne – yüklem ilişkisinde dört çeşit çatı özelliği vardır. Fakat MEB, kendi yaptığı sınavlarda genellikle “Etken ve Edilgen” fiilleri sormaktadır. Konuya başlarken bazı kavramları önceden bilmek faydalı olacaktır:
- Gerçek Özne: İşi bizzat yapan öznedir. Gizli olması herhangi bir şeyi değiştirmez. Örneğin “Kuşlar bahçemizdeki tüm tohumları yemişti.” cümlesinin öznesi olan “kuşlar” cümledeki “yemişti” eylemini bizzat kendileri gerçekleştirmiştir.
- Sözde Özne: Pasif durumdaki öznedir. İşten etkilenme durumundadır. Edilgen özellik gösteren fiillerde karşımıza çıkar. İşi kendisi yapmaz. Örneğin “Piknik bitince tüm çöpler toplandı.” cümlesinin öznesi olan “tüm çöpler” sözü, “toplandı” eylemini gerçekleştiren durumunda değildir.
- Örtülü Özne: Sözde öznenin olduğu cümlelere işi yapanı da eklersek eklediğimiz bu söz örtülü özne olur. Örtülü öznede “başkası tarafından / başkasınca” anlamları vardır.
a) Etken Fiiller
- İlgili ekler yoktur (-l / -n / -ş).
- Gerçek özne bulunur.
- İşi yapan -gizli özne dahi olsa- her zaman bellidir.
ÖRNEK: “Misafirlerimiz kekimizi çok beğenmiş.” cümlesindeki “misafirlerimiz” öznesi beğenme işini / durumunu bizzat yapmaktadır.
b) Edilgen Fiiller
- İlgili eklerden “-l ve -n”yi alırlar.
- Sözde özne vardır.
- İşi yapan söylenmiyor ya da bilinmiyordu.
- Cümlelerde “başkası tarafından yapılma” anlamı vardır.
- Özne – yüklem ilişkisinde sözde özne sadece burada vardır.
ÖRNEK: “Fidanlar için birçok çukur kazıldı.” cümlesinin öznesi olan “birçok çukur” ifadesi, yüklemdeki “kazıldı” durumunu gerçekleştirmemektedir. Birçok çukur, başkası tarafından kazılmaktadır. Bu işi kimin yaptığı bilinmiyor veya söylenmiyordur. Cümlenin uygun bir yerine “başkası tarafından, babamca, kardeşim tarafından…” gibi sözleri eklersek cümleye bir de “sözde özne” kazandırmış oluruz.
EK BİLGİ: Etken fiillerin olduğu cümlelerdeki nesneler, cümle edilgenleştirilince sözde özneye dönüşür. “Ona bir hediye aldım” cümlesinin nesnesi “bir hediye” sözüdür. Cümle edilgenleştirilince “Ona bir hediye alındı.” cümlesi ortaya çıkar. Bir önceki cümlede geçen “bir hediye” sözü, ikinci cümlede sözde özneye dönüşmüştür.
c) Dönüşlü Fiiller
- Edilgen fillerdeki “-l ve -n” ekleri burada da vardır.
- Edilgenlerden farklı olarak dönüşlü fiiller gerçek özne alır.
- Özne, işi kendi üzerinde yapar veya yaptığı işten yine kendi etkilenir.
- Cümlelerde “kendi kendine yapma” anlamı olduğu için cümlelerin uygun yerlerine “kendi kendine” sözünü ekleyebiliriz.
- Cümlelerin tamamı okunmazsa edilgen fiillerle karıştırılabilirler.
d) İşteş Fiiller
- İşteş fiillerde “-ş” eki bulunur. Bu ek karşımıza “-ış / -iş / -uş / -üş” şeklinde çıkar.
- Gerçek özne vardır.
- Eylem birlikte ya da karşılıklı yapılır.
- Bazen sorularda tüm seçenekler işteş verilip “birlikte – karşılıklı” ayrımı da istenebilir.
ÖRNEKLER:
- Arka sokakta iki araba çarpışmış. (çarp-ış) KARŞILIKLI
- İki kadın saatlerdir tartışıyor. (tart-ış) KARŞILIKLI
- Kuşlar neşeyle ötüşüyordu. (öt-üş) BİRLİKTE
- Yağmur başlayınca çocuklar sınıflara koşuştu. (koş-uş) BİRLİKTE
- Tüm davetliler sınıfa doluştu. (dol-uş) BİRLİKTE
- Okuma hatasını duyanlar gülüştü. (gül-üş) BİRLİKTE
EK BİLGİ: Bazen eylem ve ek kaynaşabilir. Bu durumda eylem ve eki birbirinden ayıramayız. Ancak eylemler yine de işteş kabul edilir. ÖRNEK: güreş-, savaş-, barış-, yarış- …
Özne – Yükle İlişkisinin Soruları Farklı Şekillerde Gelir mi?
Özne – yüklem ilişkisindeki çatı özelliklerini anlamsal olarak yakalamak daha kolaydır. MEB de birçok soruda anlamsal bir yaklaşımı istemektedir.
- … işi yapan belli değildir / söylenmemiştir? (edilgen fiiller)
- … sözde özne kullanılmıştır? (edilgen fiiller)
- … özne, işten kendi etkilenmektedir / işi kendi üzerinde yapmaktadır? (dönüşlü fiiller)
- … işi birlikte ya da karşılıklı yapma … (işteş fiiller)
Serbay KAYGANACIOĞLU (serbayk@egitimaskina.com)
